Enerjiye hücum, sanayi ve madende kan kaybı

2023 yılında teşvik belgesine bağlanan toplam yatırım tutarı, özellikle sanayi ve madencilik yatırımlarındaki azalmaya bağlı olarak önceki yıla göre düşüş kaydederken, enerji yatırımları ise rekor düzeyde artış gösterdi.

Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı, 2023 yılı yatırım teşvik uygulama sonuçlarını açıkladı. Buna göre 2023 yılında yatırımcı kuruluşlar, ülke genelinde çeşitli sektörlerde yapacakları yatırımlar için Teşvik Uygulama ve Yabancı Sermaye Genel Müdürlüğünden toplam 15 bin 761 teşvik belgesi aldı. Teşvik belgeleri kapsamındaki yatırımların tutarları TÜFE ile güncellenmiş şekilde “reel” olarak da açıklandı.

2023’te alınan belgeler kapsamında yapılacak yatırımlarda toplam sabit yatırım tutarı “reel” bazda 1 trilyon 253,7 milyar lira olarak gerçekleşti. Gümrük vergisi muafiyeti, KDV istisnası, vergi indirimi, faiz ve sigorta prim desteği gibi teşviklerden yararlandırılacak bu yatırımlar kapsamında 345 bin 191 kişilik de istihdam taahhüt edildi. Önceki yıla göre toplam belge sayısı yüzde 16,5 artarken, toplam reel yatırım tutarında 11,3, istihdamda da yüzde 4,3 düşüş yaşandı.

Sektörel ayrışma

Yıllık verilere göre 2023’te yatırım eğiliminde sektörler bazında dramatik bir ayrışma yaşandı. En büyük yatırım ivmesi, büyük bölümü arazi ya da çatı üzeri güneş enerjisi santralı (GES) ve rüzgâr enerjisi santrali (RES) gibi “yenilenebilir” türdekiler projelerle olmak üzere enerji sektöründe yaşanırken, hizmetler sektörü de yatırımları önceki yıla göre reel olarak artan bir diğer sektör oldu.

Buna karşılık, en fazla yatırım yapılan, milli gelire en büyük katkıyı sunan, hizmetlerden sonra en fazla istihdamı gerçekleştiren imalat sanayiinin yanı sıra madencilik ve tarımda ise yatırım tutarı reel olarak geriledi. En sert düşüş, madencilik sektörüne yönelik yatırımlarda yaşandı.

Enerjideki rekor artış

 Enerji sektörüne yönelik teşvik belgesi sayısı geçen yıl 2022’ye göre yüzde 31,4 artışla 3 bin 765 adede, gerçekleştirilecek yatırımların tutarı da reel olarak yüzde 91,7 artışla 261,6 milyar liraya ulaştı. Toplam yatırım tutarı içinde enerji sektörünün 2021’de yüzde 5,9, 2022’de yüzde 9,7 olan payı geçen yıl yüzde 18,5’e yükseldi.

Teknoloji-yoğun özelliği dolayısıyla çok az istihdam yaratan enerji yatırımlarında geçen yılki teşvik belgelerinde taahhüt edilen sayı da yüzde 4,6 artışla 5 bin 188 kişi oldu. Türkiye’deki istihdamın en büyük bölümünü gerçekleştiren hizmetler sektöründe de alınan teşvik belgesi sayısı yüzde 18,8 artışla 1.640 ve reel yatırım tutarı yüzde 26,1 artışla 204,6 milyar lira olurken, taahhüt edilen istihdam önceki yıla göre yüzde 7,9 azalarak 57 bin 469 oldu.

İmalatta kan kaybı

 Buna karşılık, çok sayıda alt sektörü ile en fazla sermayedarın faaliyette olduğu imalat sanayii, geçen yıl da 9 bin 664 adetle en çok teşvik belgesinin alındığı, reel bazda 694,5 milyar lira ile en fazla yatırımın gerçekleşeceği ve 272 bin 170 kişi ile de en çok istihdamın yaratılacağı sektör olmaya devam etti. Bu sektörde belge sayısında önceki yıla göre yüzde 12,5 oranında bir artış yaşanırken, yatırım tutarında ise reel bazda yüzde 7, istihdamda da yüzde 2,1 oranında düşüş yaşandı. Teşvik belgeleri kapsamındaki toplam yatırımlarda imalat sanayiinin 2022 yılında yüzde 52,8 olan payı, geçen yıl yüzde 49,1’e geriledi.

Madencilikte dramatik düşüş

2023, madenciliğe yönelik yatırım eğiliminde sert düşüş yaşanan bir yıl oldu. Geçen yıl sektöre yönelik yatırımlar için alınan teşvik belgesi sayısı yaklaşık beşte bir azalarak 248 adede, belgeler kapsamındaki sabit yatırımların reel tutarı ise yüzde 92,7 düşüşle 22,5 milyar liraya indi.

Madencilik yatırımlarında öngörülen istihdam da yüzde 56,6 düşüşle 4 bin 347’ye geriledi. Madenciliğin 2022’de yüzde 21,8 olan toplam yatırımdaki payı, 2023’te yüzde 1,6’ya düştü. Tarım, en az yatırım çeken sektör olmaya devam etti. Geçen yıl sektör için alınan teşvik belgesi sayısı yüzde 13,8 artışla 444 adede çıkarken, yatırım tutarı yüzde 0,6 düşüşle 17,1 milyar oldu.

Bölgesel bazda da farklı eğilim

 İstanbul, Kocaeli, Yalova, Sakarya gibi büyük sanayi yatırımlarının adresi olan Marmara, 2023’te 4 bin 261 adetle en çok teşvik belgesi alınan ve toplam 381,9 milyar lira ile en çok yatırım çeken bölge olmaya devam etti.

Ancak Marmara’ya yönelik yatırımlarda önceki yıla göre reel artış yüzde 10,4’te kaldı. Geçen yıl teşvikli yatırımlarda bölge bazında en yüksek artış ise Akdeniz’de yaşandı. Adana, Mersin, Kahramanmaraş, Hatay gibi ekonomisi ve yatırım ivmesi büyük illerin yer aldığı bu bölgeye yönelik alınan belge sayısı yüzde 17,6 artışla 1.887 olurken, reel yatırım tutarı da yüzde 70,6 artışla 245,4 milyar liraya ulaştı.

Bu artışta Kahramanmaraş ve Hatay gibi depremzede illerdeki depremle ilgili yatırımlar etkili oldu. Akdeniz bölgesinin toplam yatırımlarda 2022’de yüzde 10,2 olan payı geçen yıl yüzde 19,6’ya yükseldi. İç Anadolu bölgesi için alınan belge sayısı yüzde 24,8 artışla 3 bin 59, yatırım tutarı yüzde 21 oranındaki reel artışla 196,7 milyar lira oldu, bölgenin toplamdaki payı yüzde 11,5’ten yüzde 15,7’ye yükseldi. Ege bölgesinde teşvik belgesi sayısı yüzde 12,4 artışla 2 bin 355 olurken, yatırım tutarı reel olarak yüzde 32,4 düşüşle 145,3 milyar lira oldu.

Bölgenin toplam yatırımlardan aldığı pay yüzde 15,2’den yüzde 11,6’ya düştü. Güney doğu bölgesine yönelik alınan teşvik belgesi sayısı yüzde 33,5 artışla 2 bin 154 adet, reel yatırım tutarı da yüzde 52,5’le, çok bölgeli yatırımlar hariç Akdeniz’den sonra en yüksek artışı kaydederek 111,8 milyar lira olarak gerçekleşti. Bölge illeri içinde en büyük ekonomi olan Gaziantep’te deprem sonrası devreye giren yatırım hamlesi bu artışta etkili oldu. Geçen yıl reel bazda yatırım tutarında en sert düşüş ise Karadeniz’de yaşandı.

Bir yılda yüzde 10,4 artışla 1.116 belgenin alındığı bölgeye yönelik yatırımların reel tutarı ise Bakanlık verilerine göre yüzde 84,5 düşüşle 60 milyar lira dolayına indi. Böylece bölgenin toplam yatırımlardaki payı yüzde 27,4’ten yüzde 4,8’e indi. Doğu Anadolu, geçen yıl 863 belge kapsamında reel bazda 36,1 milyar lira ile en az yatırım çeken bölge olmaya devam etti.

Depremzede illerde rekor artış

6 Şubat 2023’te merkez üssü Kahramanmaraş’ın Pazarcık ve Elbistan ilçeleri olan 7.7 ve 7.6 büyüklüklerinde ve 20 Şubat 2023’te de Hatay Yayladağı merkez üslü 6.4 büyüklüğünde olmak üzere yaşanan üç büyük depremden çeşitli derecelerde etkilenen 11 ilde ise deprem sonrası hayata geçirilen onarım hamlesi dolayısıyla toplam yatırım tutarı reel olarak bir kattan fazla büyüdü. 11 ilde toplam yatırım tutarı reel bazda yüzde 110,7 artışla 276,2 milyar lira oldu.

Ancak yatırım ivmesinde iller arasında ciddi farklar dikkati çekti. 2023’te bu iller içinde en fazla yatırım, 67,4 milyar lira ile depremden görece az etkilenen Adana ili için teşvik belgesine bağlandı. Söz konusu tutar önceki yıla göre reel olarak yüzde 206,4 arttı. Depremden en çok etkilenen il olan Hatay’a yönelik yatırım tutarı da 11,2 katlık artışla 60,8 milyar lira oldu.

Teşvik belgeleri kapsamında Gaziantep’te gerçekleşecek yatırımların reel tutarı yüzde 58,7 artışla 50,8 milyar, Kahramanmaraş’a yönelik yatırımlar yüzde 83,8 artışla 33,7 milyar, Şanlıurfa yatırımları yüzde 96,1 artışla 29,8 milyar liraya ulaştı. Adıyaman, Diyarbakır, Elâzığ, Kilis, Malatya ve Osmaniye olmak üzere normalde az yatırım çekebilen diğer depremzede iller için alınan belgelerdeki yatırım tutarları ise reel olarak 2022’nin altında kaldı.